Gdy 3 lipca 1946 r. Dziennik Bałtycki na pierwszej stronie zamieszcza ogłoszenie o publicznym wykonaniu wyroku na oprawcach z KL Stutthof, Gdańsk zaczyna się szykować na przedstawienie. W Stutthofie zginęło 65 tysięcy ludzi, wielu mieszkańców Gdańska straciło tam swoich bliskich, gniew i chęć odwetu są więc powszechne. Z artykułu wiadomo tyle, że 4 lipca o 17.00 na szubienicach zawiśnie 11 członków załogi, w tym 5 kobiet. Na miejsce egzekucji wyznaczono wzgórze Stolzenberg – Wysoka Górka.
Następnego dnia – w czwartek – zakłady, fabryki i urzędy skracają godziny pracy, a niektóre organizują nawet transport dla swoich załóg. Ostatecznie na Wysoką Górkę przybywa około 40 tysięcy ludzi. Wśród zgromadzonych kobiety i dzieci.
Tego roku lato jest upalne, żar leje się nieba, wystawiono więc stoiska z lodami i piwem, dla głodnych są kiełbaski, dlatego dziennikarze napiszą, że pod szubienicami panowała atmosfera festynu i pikniku.
Ponieważ tłum gęstnieje z każdą chwilą, ci co stoją dalej już wiedzą, że niczego nie zobaczą, zaczynają więc wchodzić na drzewa i dachy okolicznych domów. Stamtąd lepiej widać, że pięć dużych szubienic stojących na placu otacza szczelny kordon milicjantów.
Pastor postanawia uciec
Tymczasem z aresztu przy ulicy Kurkowej w Gdańsku wyjeżdża jedenaście ciężarówek. Ich platformy mają służyć jako zapadnie. Każde auto wiezie jednego skazańca. Wszyscy mają zasłonięte oczy i ręce związane z tyłu. Razem z nimi jadą ich kaci – ubrani w obozowe pasiaki niedawni więźniowie Stutthofu, w tym jedna kobieta. Gdy samochody podjeżdżają na Wysoką Górkę, temperatura emocji w tłumie zaczyna rosnąć. Tu i ówdzie słychać okrzyki "Mordercy!", "Do piekła!", "Za naszych braci!", "Za nasze dzieci!". Na miejsce sprowadzeni zostają katolicki ksiądz i ewangelicki pastor, żeby udzielili skazanym ostatniego namaszczenia, ale pastor nie wytrzymuje napięcia, ucieka i miesza się z tłumem. Do każdego ze skazanych podchodzi więc tylko ksiądz, żeby się pomodlić i zamienić parę słów.
O godz. 17. prokurator odczytuje sentencję wyroku i daje znak do rozpoczęcia egzekucji. Gdy byli więźniowie zakładają swoim oprawcom pętle na szyję, ciężarówki ruszają. Wszystkie, oprócz jednej. Wtedy była więźniarka sama spycha strażniczkę Wandę Klaff z platformy auta.
Egzekucja zaplanowana jest w taki sposób, aby ciała nie spadały ze zbyt dużej wysokości, pętle nie łamią więc karków i agonia skazanych trwa nawet kilkanaście minut. Kiedy tylko ciało ostatniego z oprawców przestaje drgać, tłum rzuca się na wiszące trupy. Zaczyna rwać ich ubrania, kopie ciała, pluje. Ktoś zachowuje sobie na pamiątkę kawałek sznura, co podobno ma przynosić szczęście. Milicja z trudem opanowuje tłum i odwozi ciała skazanych do gdańskiej Akademii Medycznej, gdzie posłużą jako materiał badawczy.
Rozszarpać ich!
Egzekucja w Gdańsku nie jest ani pierwszą, ani ostatnią wykonaną publicznie na oprawcach obozów koncentracyjnych w powojennej Polsce. Już w 1944 r. 3 grudnia po błyskawicznym procesie załogi Majdanka, w pobliżu krematorium na terenie obozu i w obecności 25 tys. osób, z zostaje powieszonych 5 nazistów. To tam po raz pierwszy zostają użyte platformy ciężarówek. Jeden z obserwatorów pisze potem w liście do przyjaciela, że tuż przedtem tłum chciał dokonać samosądu: "Wczoraj zakończył się sąd i powiesili 5 »fryców«, którzy byli kierownikami na Majdanku i zabijali ludzi. Wczoraj o 2-ej godzinie powiesili ich. Możesz sobie wyobrazić, co się tam działo. 10 tys. ludzi, krzyk, płacz ludzi, których rodziny zabito, po prostu wyrywano się do nich i chcieli rozszarpać ich na kawałki. Rozumie się [że] do tego nie dopuszczono". Pragnienie zemsty na oprawcach Majdanka było tym większe, że części mieszkańców pozwolono wejść na teren obozu. "Droga Gusti! – pisał któryś ze świadków – Zwiedziłem Majdanek, to, co tam widziałem, po prostu nie do pojęcia, tego ogrom zbrodni."
23 grudnia 1945 r. na Majdanku po raz kolejny nowe władze Polski, odwracając być może uwagę od własnych zbrodni, zaspokoiły głód odwetu i powiesiły na terenie obozu Paula Hoffmanna, szefa krematorium. Obserwowało to 20 tysięcy osób.
Wielka trauma
– Polska powojenna jest krajem w głębokiej traumie – wyjaśnia historyk, dr Marcin Zaremba, autor książki "Wielka Trwoga. Polska 1944-1947". – Panuje skrajna bieda, w okolicy Królewca dochodzi nawet do aktów kanibalizmu, ludzie boją się reżimu, który właśnie sfałszował referendum, ale też kolejnej wojny, tym razem Zachodu ze Związkiem Radzieckim. A z drugiej strony liczą na to, że Zachód nie pozostawi nas na pastwę Stalina. Szabruje się w najlepsze w przekonaniu, że to nam się po prostu należy, bandyci są bezkarni, wybuchają epidemie. Do tego wszystkiego dochodzi przemożne pragnienie zemsty na Niemcach. Niemiec w Polsce nie ma wówczas żadnych praw, Niemca można bezkarnie zabić, ograbić. Pisze jakiś gimnazjalista z Wrocławia: "Niemcy łażą po tym Wrocławiu z tobołkami, starają się nam podlizywać, pracują dla nas. Patrzę na to z satysfakcją. Dobrze im tak. (…) I tak dłuższy czas się z nimi cackamy. Trzeba, by przeżyli nędzę, poniżenie., by – co najmniej jakiś czas – byli niewolnikami, tak jak chcieli to zrobić z innymi. A może – dla przykładu rozstrzeliwać całe dzielnice, rodziny, jak oni rozstrzeliwali Żydów, Polaków i innych?"
Oglądane przez lata zbrodnie nazistów – dodaje Zaremba – znieczulają społeczeństwo na obrazy okrucieństwa, więc publiczne egzekucje nie budzą przerażenia. Takie przejawy zdziczenia były zresztą obecne wówczas w całej Europie.
Jednak eseista Zbigniew Załuski, opisujący wykonanie wyroku śmierci na nazistach z Majdanka, uważał jednak, że tej potrzeby zemsty nie udało się zaspokoić: "Tłum, który przed kilkoma dniami omalże nie rozszarpał oskarżonych wraz z ich słabiutką eskortą na ulicy [gdy prowadzono ich na proces – red.], tłum, przeciwko gniewowi którego w imię sprawiedliwości i ładu trzeba było na ulicę czołgi wysłać – teraz milczał, nieświadom zapewne, dlaczego jego pragnienie zemsty nie znajduje w tej egzekucji należytego zaspokojenia". Może – zastanawiał się jeszcze Załuski – z powodu dysproporcji pomiędzy zbrodnią a karą. "A może powodem była świadomość, że podczas wojny stało się coś moralnie nieodwracalnego i że z tej granicy, którą ludzkość przekroczyła, nie da się już zawrócić".
Podobne wrażenia miał pisarz Jerzy Putrament. "Ludzie wychodzili z Majdanka z przekonaniem, że ich poczucie zemsty nie zostało zaspokojone. Nastroje były kiepskie. Każdy zrozumiał, że egzekucje niczego nie rozwiązały. Wieczorem wielu ludzi poszło się upić."
Gniew – tak, okrucieństwo – nie
Mimo, że egzekucje na Majdanku i w Gdańsku odarte zostały z powagi, polski wymiar sprawiedliwości nie chciał z nich zrezygnować. 21 lipca 1946 r. na stokach poznańskiej Cytadeli, także przy udziale kilku tysięcy widzów i pośród ogólnego pikniku, stracony został Arthur Greiser, namiestnik Rzeszy w Kraju Warty. Z powodu wczesnych godzin porannych, ludzie zarywali noc, żeby obejrzeć widowisko. Publicysta Stanisław Podemski wspominał, że widział zdjęcia tej egzekucji i kat, choć wystąpił w masce wydał mu się znajomy. Okazał się nim szatniarz z klubu "Moulin Rouge" w Warszawie, który, jak pisze Podemski, "wieczorem podawał płaszcze, a rano zakładał pętle na szyje".
To jednak była ostatnia publiczna egzekucja nazistów. Być może był to efekt zabiegów intelektualistów, którzy sprzeciwiali się tym publicznym spektaklom. Byli wśród nich Adam Kryński, Ewa Szelburg-Zarembina, Stanisław Ossowski. Jan Kott pisał w "Przekroju" że choć widzi w dążeniu do ukarania zbrodni moralną wartość, bo "musimy umieć zdobywać się na słuszny gniew i na słuszną pogardę", to jednak "musimy też potępić poczucie okrucieństwa", którym sycili się obserwatorzy egzekucji oprawców Stutthofu. Po straceniu w Poznaniu Arthura Geisera, ówczesny premier Edward Edward Osóbka-Morawski napisał do ministra sprawiedliwości notatkę: "Mam wątpliwości co do publicznych egzekucji, na które nawet podobno sprzedaje się bilety".
Amona Götha, szefa obozu w podkrakowskim Płaszowie powieszono już więc w kameralnej atmosferze. Stracono go 13 września 1946 r. w więzieniu Montelupich w Krakowie. Obecnych było tylko kilku urzędników i tylko oni słyszeli jak zbrodniarz wykrzykuje na koniec: "Heil Hitler". Egzekucja nawróconego nagle na wiarę Rudolfa Hössa, komendanta Auschwitz, odbyła się na terenie obozu w obecności zaledwie 100 osób – byłych więźniów i urzędników. Żeby nie dopuścić do linczu jej datę – 16 kwietnia 1947 r. trzymano jednak w tajemnicy. Gdy na terenie Montelupich, 24 listopada 1947 r. wieszano 22 oprawców z Auschwitz, świadków także było niewielu. Ale to wystarczyło, żeby w świat poszły słowa jednej z najbardziej okrutnych zbrodniarek, nadzorczyni Auschwitz-Birkenau, Marii Mandl, która wykrzyknęła przed śmiercią: "Niech żyje Polska!"
Źródła: Marcin Zaremba — "Wielka trwoga. Polska 1944-1947", Znak, 2012, Stanisław Podemski— "Stryczek i kula. Historia Kary Śmierci w PRL-u", Pitawal PRL-u, 2006
