Takich jak oni widać w centrum Portland na każdym kroku. Mają nieprzytomne oczy, poruszają się chwiejnym, niepewnym krokiem. Ale najczęściej siedzą nieruchomo wpatrzeni w coś, co widzą tylko oni. Albo leżą na chodniku przytuleni do jakiegoś murku, ściany budynku. W niewielkich miejskich parkach tworzą sobie obozowiska, obstawiając się popakowanym w torby dobytkiem. Ci, którzy mają namioty, stawiają je wszędzie, np. przy ulicy, pod wiaduktem albo w krzakach na maleńkiej Plaży Poety na zachodnim brzegu rzeki Williamette przepływającej przez stolicę Oregonu.

Nikt się już nie dziwi, że są w pobliżu, nikt ich nie przegania. Czasem tylko policja próbuje zlikwidować większe obozowiska, ale szybko wracają. Ludzie zombie uzależnieni od fentanylu wrośli w krajobraz miasta. To miasto

Trzecia fala epidemii opioidów

Fentanyl to śmiertelnie groźny i silnie uzależniający narkotyk. Według amerykańskiej rządowej agencji Centers for Disease Control and Prevention jest 50-100 razy silniejszy niż morfina. Lekarze stosują farmaceutyczny fentanyl w leczeniu silnego bólu, np. po operacji lub u pacjentów z zaawansowanymi nowotworami. Ten nielegalny, który zalewa rynek, jest produkowany głównie przez dwa meksykańskie kartele narkotykowe: Sinaloa, najstarszą w USA organizację zajmującą się handlem narkotykami oraz Jalisco New Generation.

Kryzys fentanylowy wybuchł w Stanach Zjednoczonych około 2014 r. i od razu zyskał nazwę: trzecia fala epidemii opioidów. Pierwszą falę napędzały tabletki na receptę, drugą heroina, a trzecią właśnie fentanyl.

Federalna grupa zadaniowa ds. narkotyków, która działa w stanach Oregon i Idaho przechwyciła w 2019 r. 43 dawki fentanylu. Zaledwie trzy lata później, w 2022 r. już ponad 32 mln dawek. Nowszych danych nie ma, ale nikt ma wątpliwości, że problem jest gigantyczny.

— W 2018 r. patrzyliśmy na fentanyl jak na coś niegroźnego. Właściwie nie było go tutaj. A teraz jest, w oszałamiających ilościach. I jest tani – powtarza w wywiadach Chris Gibson, dyrektor programu Oregon-Idaho High Intensity Drug Trafficking Area (HIDTA), jednego z 33 w całych Stanach Zjednoczonych, finansowanego przez Biuro Krajowej Polityki Kontroli Narkotyków.

Rzeczywiście, w ostatnich latach cena tego narkotyku drastycznie spadła, za to gwałtownie wzrosła podaż. Efekt jest przerażający, bo z powodu używania fentanylu z roku na rok umiera coraz więcej osób. Według danych stanowych liczba zgonów spowodowanych przedawkowaniem opioidów w Oregonie wzrosła z 280 w 2019 r. do 956 w 2022 r.

Jak twierdzi prokuratura w Oregonie, w latach 2020-2022 liczba przestępstw narkotykowych związanych z fentanylem wzrosła o ok. 500 proc. Mniej powszechne stały się natomiast sprawy dotyczące mety i heroiny. Króluje fentanyl.

Na ulicach Portland jest wszystko. I znowu nikt się nie dziwi, widząc młodych mężczyzn, którzy podgrzewają zapalniczką brązową substancję na łyżce albo rozsypują biały proszek na skrawku folii aluminiowej. A tuż obok nich siedzą ludzie zombie.

Pandemia, kryzys i ustawa

– Wszystko zaczęło się w 2020 r., gdy mieszkańcy przyjęli ustawę Ballot Measure 110, która dekryminalizowała posiadanie niewielkich ilości narkotyków. Ustawa zakładała też zwiększenie finansowania leczenia uzależnień. Oregon stał się pierwszym stanem w USA, w którym osoby przyłapane na posiadaniu niewielkich ilości nielegalnych narkotyków nie były już karane więzieniem. Zamiast tego groziła im grzywna w wysokości 100 dol., od której policja mogła jednak odstąpić, jeśli zatrzymany zgodził się wziąć udział w leczeniu z uzależnienia – mówi Alan, emerytowany prawnik pracujący dla miejskich instytucji w Hillsboro, miasteczku położonym kilkadziesiąt kilometrów na zachód od Portland.

Allan uważa, że to właśnie wtedy zaczęły się problemy Oregonu z fentanylem.

– Niektórzy policjanci i prokuratorzy wręcz twierdzą, że to ustawa 110 jest przyczyną kryzysu. Została przyjęta w tym samym czasie, gdy fentanyl szturmem zdobył cały kraj. A poza tym zbiegła się w czasie z pandemią koronawirusa, która zdestabilizowała stanowe systemy opieki zdrowotnej i jeszcze bardziej ograniczyła możliwości leczenia z uzależnień – twierdzi prawnik.

– W czasie pandemii w Portland wybuchł potężny kryzys mieszkaniowy. Ludzie tracili mieszkania i lądowali na ulicy. Nagle na placu w centrum miasta wyrosło ogromne obozowisko, stało na nim kilkadziesiąt namiotów. Bezdomni koczowali także pod zadaszeniami budynków biurowych, bo trwały kolejne lockdowny, firmy były zamknięte, więc nikt ich stamtąd nie przeganiał – opowiada 26-letnia Mandy, która pracowała w tym czasie jako początkująca reporterka w lokalnej gazecie.

Przestała się wtedy zajmować przestępczością w mieście, a zaczęła opisywać uzależnionych od fentanylu i innych narkotyków.

— Bo ludzie używali coraz więcej różnych substancji, więc szybciej się uzależniali — tłumaczy.

Problemy nakładały się na siebie, co utrudniało leczenie. Brakowało ośrodków, w których można przejść detoks, nie było wystarczającej liczby specjalistów. Eksplozja fentanylu doprowadziła i tak już niestabilny, wyczerpany przez pandemię system ochrony zdrowia do punktu krytycznego.

Zapach fentanylu unosi się wszędzie

W marcu na stronie internetowej telewizji CNN pojawił się materiał o fotografie Jordanie Gale, który trzy lata temu przeprowadził się do Portland. Opowiadał, jak zszokowało go to, że w stolicy Oregonu ludzie zażywają narkotyki w centrum miasta. Wszędzie czuł ten specyficzny zapach.

— Myślę, że mógłbyś porozmawiać z wieloma ludźmi w Portland i mogliby ci opisać, jak pachnie palący się fentanyl, ponieważ wszyscy przeszliśmy obok niego i wszyscy poczuliśmy go, gdy czekaliśmy na autobus lub pociąg — mówił Gale reporterowi CNN.

Gale przyjechał do Portland zaledwie kilka miesięcy po uchwaleniu ustawy 110. — Pochodzę z niezbyt zamożnej rodziny, jedno z rodziców miało problemy z uzależnieniem. To temat, który jest mi bliski. Ale nigdy nie widziałem ludzi używających fentanylu lub metamfetaminy publicznie. U nas ludzie trzymali to w tajemnicy i nikt o tym nie wiedział – opowiadał.

Tymczasem w Portland widział, jak fentanyl jest przekazywany z ręki do ręki przez ludzi stojących przed kościołem. Widział dilerów stojących na skrzyżowaniach w centrum miasta i czekających na klientów. W końcu wziął aparat i zaczął fotografować ludzi, którzy biorą narkotyki, policjantów i specjalistów od uzależnień.

— Pamiętam, że na początku niebieskie pigułki fentanylu kosztowały około 10 dol. za sztukę. Ale już w latach 2021-2022 ludzie kupowali je za mniej niż 2 dol. za tabletkę – mówi fotograf.

Jedno z jego zdjęć pokazuje funkcjonariusza policji podającego Narcan — czyli dostępne bez recepty antidotum na opioidy — mężczyźnie, który przedawkował. Leżał w pobliżu opuszczonego budynku, policjant go reanimował, a następnie wezwał ratowników medycznych. Powiedział potem Gale’owi, że czuje się bezradny, bo nie może zrobić nic poza powstrzymywaniem ludzi od umierania na chodniku.

Inni policjanci opowiadali, że kiedy wręczają mandaty za posiadanie narkotyków, muszą również dać uzależnionym kartę z numerem telefonu, pod którym mogą szukać leczenia i dzięki temu uzyskać zwolnienie z grzywny. Tyle że mało kto korzysta z tej możliwości. W pierwszym roku obowiązywania ustawy 110 zaledwie 1 proc. osób, które otrzymały mandaty, zadzwoniło na pomocową infolinię.

Fentanyl jest mieszany z innymi narkotykami

Z badań przeprowadzonych przez amerykański Departament Zdrowia i Usług Społecznych wynika, że Oregon ma najniższy wskaźnik dostępności leczenia w kraju. A według Oregon Health Authority każdego dnia średnio pięć osób umiera z powodu przedawkowania narkotyków.

– I choć biorą je wszyscy, ofiarami najczęściej są rdzenni Amerykanie, przybysze z Alaski i osoby czarnoskóre. Bo to one są dotknięte systemowym rasizmem, niesprawiedliwością społeczno-ekonomiczną i najróżniejszymi uprzedzeniami – mówi Alan.

– Fentanyl stwarza znacznie większe ryzyko przedawkowania niż większość innych narkotyków. Ludzie umierali od pojedynczej dawki, niektórzy nie wiedzieli nawet, że go biorą, bo fentanyl można znaleźć coraz częściej w różnego rodzaju narkotykach na ulicy – tłumaczy Mandy.

Tak umarł w 18-letni Cal Epstein, który w grudniu 2020 r. zażył pigułkę zawierającą nielegalny fentanyl. Był przekonany, że bierze oksykodon, półsyntetyczny lek przeciwbólowy, który może wywoływać euforię. Przed śmiercią Cal sprawdził w wyszukiwarce Google, jaka dawka "oxy" byłaby bezpieczna dla jego wagi i czy mogłaby wchodzić w interakcję z lekami, które przyjmował w celu leczenia stanów lękowych.

— Dokonał złego wyboru, sięgając po oksykodon, ale starał się być bezpieczny. Próbował podjąć dobrą dla siebie decyzję, tyle że informacje na ten temat nie były dostępne – powiedziała później jego matka Jennifer Epstein.

Obecnie ona i jej mąż współpracują z organizacją Song for Charlie, która dostarcza młodym ludziom informacji na temat zażywania narkotyków. Przeprowadzona w 2022 r. ankieta wykazała, że tylko jedna trzecia uczniów szkół średnich w USA rozumiała, jak niebezpieczny jest nielegalny fentanyl i inne fałszywe pigułki.

Nie pomógł nawet stan wyjątkowy

W styczniu tego roku kryzys fentanylowy w centrum Portland zmusił urzędników do ogłoszenia 90-dniowego stanu wyjątkowego. Obowiązywał do końca kwietnia na stołecznym obszarze rozciągającym się od dzielnicy Goose Hollow do Lloyd District.

— Nasz kraj i nasz stan nigdy nie widziały tak śmiercionośnego i uzależniającego narkotyku, musieliśmy zareagować — oświadczyła gubernator Oregonu Tina Kotek.

Do współpracy przystąpiło hrabstwo Multnomah, miasto Portland i stan Oregon. Wszystkie stworzyły coś w rodzaju centrum dowodzenia, gdzie dla każdej uzależnionej od fentanylu osoby powstawał spersonalizowany plan pomocy: od łóżka w ośrodku leczenia uzależnień, przez spotkanie ze specjalistą od zdrowia psychicznego, po pomoc w zapisaniu się do kolejki po bony żywnościowe.

Wszystko po to, by powstrzymać rosnącą liczbę wizyt na szpitalnych izbach przyjęć z powodu przedawkowania fentanylu oraz przypadkowych zgonów.

Dwa tygodnie po zakończeniu stanu wyjątkowego dziennik "The Oregonian" podał najnowsze dane. W 2023 r. z powodu przedawkowania fentanylu tylko w najludniejszym w Oregonie hrabstwie Multnomah, w którym leży Portland, zmarło blisko 600 osób. To o 80 proc. więcej w porównaniu do poprzedniego roku, gdy doliczono się 329 ofiar przedawkowania.

Od września w Oregonie mają wejść w życie przepisy, które przywracają kary za posiadanie i używanie narkotyków.

– Nie jestem pewna, czy to poprawi sytuację – mówi Mandy. – Boję się, że ludzie zombie, którzy teraz żyją na ulicach, zejdą do podziemia i tam będą umierać. Niewidoczni.