Żałoba po niebyciu mamą. Czy można sobie z nią poradzić?

Czyli jesteśmy stworzeniami napędzanymi przez opowieści?

– Tak. I z tego powodu nasze życie przyjmuje kształt zależny w dużej mierze od narracji, jaką budujemy o sobie, innych ludziach i o świecie. Historie, które opowiadamy, sprawiają, że nasza egzystencja staje się przewidywalna i bezpieczna. Chcemy wierzyć, że znamy reguły rządzące światem, który jest sprawiedliwy. Że istnieją w nim pewien porządek, prawo i reguły. To daje nam poczucie bezpieczeństwa i komfort. Jednak w rzeczywistości ta gra, w którą wszyscy gramy, daje nam jedynie złudne poczucie kontroli.

Może pani podać jakiś przykład?

– Myślimy, że jeśli całe życie będziemy zdrowo jeść i się wysypiać, to nie zachorujemy na raka. Ale to tak nie działa. Dlatego załamanie się historii życiowej prowadzi nas do pytań: "Dlaczego ja?", "Dlaczego mnie to spotkało?", "Co zrobiłam nie tak?". Przyznam, że mam opór przed takim całkowitym przenoszeniem odpowiedzialności za los na jednostkę. Nie zawsze porażki oznaczają, że nie jesteśmy wystarczająco dobrzy, a sukcesy, że podążamy w odpowiednim kierunku. Zwłaszcza że jeśli wszystko się udaje, zwykle ludzie nie dają sobie czasu, żeby przyjrzeć się, czy to, co robią, jest tym, czego naprawdę chcą. Łatwo nam uczyć się z sukcesów – nasze zachowanie zostaje nagrodzone, więc uczymy się wykonywać je częściej, licząc na nagrodę. Problem w tym, że życie nie jest nieustającym pasmem zwycięstw. W pewnym momencie coś nam nie wyjdzie, ktoś nas opuści. Wszystkich nas dosięgnie choroba lub śmierć, najpierw naszych bliskich, potem nasza. I to wcale nie będzie znaczyło, że przestaliśmy się starać albo zrobiliśmy coś nie tak. Musimy uznać, że istnieją czynniki zewnętrzne, które stają nam na drodze, np. tramwaj, który się popsuje, kiedy jesteśmy w drodze na egzamin. Po prostu życie układa się czasem tak, że mimo naszych największych starań nasz cel jest niemożliwy do osiągnięcia. Czasem mogę przekuć moją porażkę w wiedzę o tym, co następnym razem zrobić inaczej (np. wziąć taksówkę lub wyjść wcześniej), ale czasem porażka jest nauczycielem dużo głębszej wiedzy.

Zgadzam się z teorią, że życie jest chaosem, a kontrola iluzją i na wiele rzeczy w życiu nie mamy wpływu. Oczywiście, że może się popsuć tramwaj i nie dojedziemy na egzamin, ale czy możemy wtedy nazwać to porażką? Dla mnie porażka to jednak coś osobistego. Coś, co sama zawaliłam. Czynniki zewnętrzne nazwałabym pechem, nieszczęściem, katastrofą.

– Poczułam ciężar przy tym "sama zawaliłam", bo to dla mnie jak zwiastun, po którym spodziewam się raczej okrutnego filmu. Wiemy, że już w starożytności ludzie brali odpowiedzialność za rzeczy, które nie są od nich zależne, na co stoicy zaproponowali dychotomię kontroli, czyli rozróżnianie tego, co od nas zależne, od tego, co niezależne. Rozróżnienie na czynniki zewnętrzne i wewnętrzne jest czasem trudne do uchwycenia, a to, co nas spotyka, jest niemożliwą do rozplątania mieszaniną obu. Czy porażka drużyny w meczu zależy tylko od zaangażowania graczy? Bywa przecież tak, że sukcesem jest przegranie jednym golem z drużyną mistrzyń świata lub sam fakt, że wystartowałyśmy w wyborach samorządowych i dostałyśmy jakąś pulę głosów.

Czy istnieje zatem coś takiego jak porażka obiektywna?

– Nie. To, co dla jednej osoby jest końcem świata, dla innej może być zupełnie nieistotne. Im bardziej nasza opowieść o sobie samych jest sztywna, tym częściej będziemy doświadczać "porażki". Bardzo lubię podejście z teatru improwizacji, że podczas spektaklu nie ma błędów, ale są szanse. Myślę, że bardzo podobnie możemy spojrzeć na porażki. Jeśli jestem kobietą, która nie chce mieć dzieci, nawet jeśli dowiem się, że ja czy mój partner ich mieć nie możemy, nie będzie to końcem świata. Natomiast jeśli duża część mojej tożsamości jest zbudowana wokół macierzyństwa i dowiaduję się, że biologicznych dzieci mieć nie będę – ta wersja mnie tragicznie umiera, a wraz z nią całe moje wyobrażenie o życiu, jakie miałam mieć. Potrzebuję dokonać reorganizacji dużej części swojej opowieści, a to duży energetyczny wydatek dla umysłu. Dlatego tak trudno uczyć się na własnych błędach.

Skoro jesteśmy przy kobiecym przykładzie, to czy kobiety i mężczyźni do porażki podchodzą inaczej?

– Przejmujące są wnioski z szerokich badań przeprowadzonych przez badaczki Franceskę Borgonovi i Seong Won Han na 15-latkach z 59 krajów, które pokazują, że 15-letnie dziewczynki dużo bardziej boją się porażki niż ich rówieśnicy – chłopcy. Co ciekawe, w krajach o mniejszych nierównościach społecznych związanych z płcią ta różnica była jeszcze większa. Lęk przed porażką obniża jakość życia, więc to pole do wprowadzania interwencji pośród osób młodych. Z drugiej strony kobiety mają większą łatwość w poszukiwaniu wsparcia w kryzysach, ponieważ zazwyczaj dostają większe przyzwolenie do przeżywania emocji i szukania pomocy.

Możliwość rozmawiania z innymi ludźmi daje nam nową perspektywę. Pomaga rozluźnić sztywną historię i zobaczyć ją z dystansu, a poza tym zmniejsza ryzyko odczuwania samotności. To jest ogromny zasób, który pomaga przejść przez trudności. Nie znam badań dotyczących męskiej porażki, ale statystyki samobójstw mężczyzn pokazują, że warto zająć się tym tematem.

Do czego mogą się nam porażki przydać?

– Porażki nas zatrzymują. Pomagają ze świeżej perspektywy zobaczyć, gdzie jesteśmy. Zweryfikować, dokąd idziemy. Sprawiają, że opowieść, którą żyjemy, przez chwilę przestaje mieć sens. Doznajemy uczucia braku kontroli i musimy włożyć wysiłek w to, żeby otworzyć się na nowe. Nie jesteśmy w stanie tak funkcjonować bez przerwy, bo to zbyt duży wysiłek poznawczy. Ale kiedy uświadamiamy sobie, że niewiele wiemy, jak na ironię jesteśmy przez chwilę najbliżej widzenia rzeczywistości takiej, jaką ona jest.

O tym właśnie pisze w swojej książce "Pochwała porażki" Costica Bradatan. W kontrze do haseł "guru samopomocy i czarodziejów marketingu", którzy próbują sprzedać porażkę jako krok na drodze do sukcesu, on uważa, że porażka jest gorzkim, ale skutecznym lekarstwem, ponieważ pozwala nam skontaktować się z najtrudniejszą prawdą o nas, czyli naszą niemal nicością.

– Bardzo mi to bliskie. Zaczęłam czytać tę książkę i odnajduję w niej bardzo wiele pięknych odniesień do widzenia siebie jako pewien kontekst raczej niż treść. Bardziej proces niż gotowy produkt.

Kiedy czytałam tę książkę, przypomniała mi się przypowieść o biednym chłopie, który miał tylko konia i syna. Jego koń uciekł, ale po kilku dniach wrócił, przyprowadzając stado koni. Syn, ujeżdżając konia, upadł i został inwalidą. Jednak chwilę później wybuchła wojna i w związku z niepełnosprawnością nie zabrali go do wojska. W konsekwencji jako jedyny młody mężczyzna w wiosce przeżył. Kiedy mieszkańcy wsi przeżywali i komentowali każde z wydarzeń, chłop miał tylko jedno do powiedzenia: "Szczęście, nieszczęście, kto wie? Nie znam całości obrazu".

– To bardzo buddyjska narracja o tym, że rzeczy się po prostu wydarzają, a nasz umysł od razu próbuje nadać im jednoznaczną ocenę. Widać zresztą mocny wpływ dalekowschodnich tradycji na współczesną psychoterapię – choćby w pracę nad dystansowaniem się do swoich stanów wewnętrznych i ćwiczenie uważności. Kiedy coś subiektywnie rozpoznajemy jako katastrofę, używamy etykiety z napisem "porażka". To forma ograniczenia naszego myślenia. Jeśli jednak spojrzymy na to wydarzenie z dalszej perspektywy, to, co w tym momencie nazywamy porażką, może okazać się ważnym punktem zwrotnym i/lub krokiem ku najpiękniejszej możliwej wersji nas, w której realizujemy w pełni swój ludzki potencjał. Zróbmy mały eksperyment. Co przychodzi pani do głowy, kiedy myśli pani o swoich największych porażkach życiowych?

Dwie sytuacje. Każda wydawała mi się końcem świata, jednak z dzisiejszej perspektywy to były bardzo potrzebne punkty zwrotne. Dobre, mimo że bardzo bolesne. Jedyne, co bym zmieniła, to moja strategia radzenia sobie z nimi. Na przykład nie starałabym się tak bardzo dawać radę.

– Nasz umysł lubi patrzeć wstecz i wyobrażać sobie, że tym razem zachowałby się inaczej. To świetny sposób uczenia się z porażki. Co myślałaś, zanim doszło do przegranej? Co okazało się prawdą? Co postanawiasz zrobić następnym razem inaczej? Odpowiedź na te pytania może sprawić, że pojawią się silne emocje. Możemy też wkładać swoją energię w utrzymanie za wszelką cenę pozytywnego obrazu samej siebie i zamiast rozwijać się dzięki porażce – szukać potwierdzeń dla starej historii. Te trzy kroki mogą być bardzo dobrym ćwiczeniem, o ile nie uciekniemy przed tym, co może się w nas pojawić.

Na przykład co?

– Ból emocjonalny. Kiedy tracimy jakąś opowieść, która mocno określała nas wcześniej, nasz umysł potrzebuje czasu na dostosowanie się do nowej sytuacji. Potrzebuje czasu na żałobę. W niej jest miejsce na smutek, złość, zazdrość, żal, lęk o to, jak będzie wyglądało nasze życie teraz. Z jednej strony chęć ucieczki jest zrozumiała. Nie chcemy dotykać tego, co boli, co w przypadku bólu fizycznego ma swoje ewolucyjne uzasadnienie. Jeśli się oparzymy, natychmiast cofamy rękę, bo to może uratować nam życie, a ośrodki odpowiedzialne za ból fizyczny i psychiczny w mózgu pokrywają się.

Jednak metoda na ból duszy jest dokładnie odwrotna niż ta na ból ciała. Jak uwierzyć, że nie unikanie, a właśnie zanurzenie się w cierpieniu nas uleczy, i jak jednocześnie się w nim masochistycznie nie taplać?

– Zacznę od końca. To taplanie się dotyka sedna tematu, bo taplać się możemy tylko tam, gdzie jest bezpiecznie, czyli gdzie mamy znajomy grunt pod nogami i poczucie bezpieczeństwa. Zanurzenie się to zrobienie miejsca na to, co czujemy, dokładnie takie, jakie jest zaufanie, że to nas nie skrzywdzi, nawet kiedy zasady, które znamy, mówią nam, że nie powinniśmy czegoś czuć.

To pomieszczanie jest bardzo trudne.

– Bardzo. Niestety, wiele i wielu z nas nie miało szczęścia nauczyć się tego pomieszczania w okresie dorastania, bo nie miało dojrzałych emocjonalnie dorosłych, którzy potrafiliby pokazać, jak to się robi. Dla niektórych osób to terapeuta jest pierwszym człowiekiem, który pokazuje, że może objąć ich wszystkie trudne uczucia i emocje i nie umrzeć ani nie zwariować.

Samemu nie da się tego nauczyć?

– Nie da, bo to jest jak tango argentyńskie. Trudno jest nauczyć się je tańczyć w pojedynkę. Oczywiście, możemy nauczyć się kroków, ale żeby pójść na milongę, dobrze jest mieć doświadczenie tańca z drugim człowiekiem.

I to zanurzenie nas uleczy?

– To nie jest tak, że jak zanurzymy się w żałobie po porażce, to ona cudownie zniknie. Może to mało pocieszające, ale ona może pozostać dokładnie taka sama już do końca naszego życia, np. jeśli mamy żałobę po tym, że nie jesteśmy mamą, różne doświadczenia życiowe mogą nam o niej przypominać, np. kiedy nasza siostra czy przyjaciółka urodzi dziecko, znów poczujemy tę implozję. Jednak to, co się zmienia, to to, że wzrastamy dookoła tego doświadczenia. To znaczy, że na początku możemy mieć wrażenie, że żałoba wypełnia nas całych, ale doświadczanie głębokiej relacji z innymi ludźmi i naturą, i pielęgnowanie naszych wartości sprawia, że staje się nas coraz więcej. Nie musimy podejmować żadnych szczególnych działań, żeby sobie z żałobą "poradzić". Wystarczy, że nadal będziemy dbali o robienie rzeczy, które są dla nas faktycznie ważne. Kratery po każdej naszej porażce czynią nasz krajobraz wewnętrzny wyjątkowym, a pielęgnowane w nich kwiaty wartości tworzą kruche piękno naszego skazanego na porażkę życia.