To była na ziemiach polskich złota epoka. Potem pojawili się Słowianie

Te dwie monety – odnalezione na wschodnich rubieżach dzisiejszej Polski – pokazują, że na początku pierwszego 1 tys. n.e. te tereny były areną ożywionych kontaktów handlowych i politycznych. Nic dziwnego. Aż do V wieku n.e. była to kraina dostatku i szybko rozwijających się kultur, które czerpały pełnymi garściami z tego, co przywozili przybysze. Na całym obecnym terytorium naszego kraju kwitło nie tylko rolnictwo, ale także zaawansowane garncarstwo, tkactwo, metalurgia oraz handel. Można powiedzieć – złota epoka, która zakończyła się na sto lat przed pojawieniem się na tym terenie Słowian. Kim byli ludzie, którzy zamieszkiwali te ziemie przed Słowianami? Co się z nimi stało? Dla archeologów i historyków to wciąż pytania otwarte.

Celtowie, czyli zachodnia cywilizacja

Samborowice koło Raciborza od dawna są przedmiotem zainteresowania archeologów. Znajdują się tam bowiem jedne z nielicznych w naszym kraju pozostałości osadnictwa celtyckiego. I nie tylko osadnictwa – jak się okazało, również zaawansowanego jak na tamte czasy rzemiosła. W 2020 r. naukowcy z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego pod kierownictwem dr. Przemysława Dulęby natknęli się w Samborowicach na niezwykłe artefakty – podwyższenie w gruncie z płaskimi kamieniami, glinianą płytą z otworami i oraz głębokimi jamami z pozostałościami słupów. Okazało się, że to bardzo dobrze zachowane relikty celtyckiego pieca garncarskiego, który służył do wypału wysokiej jakości ceramiki. Zachowały się nawet fragmenty naczyń i garnków wypalane ok. 120 r. p.n.e.

Ale to nie wiek znaleziska najbardziej zaskoczył badaczy, a poziom zaawansowania samego pieca i wytwarzanych w nim naczyń. Wszystkie zostały wykonane na kole garncarskim, nieznanym w środkowej Europie przed przybyciem Celtów. Naczynia były wyrabiane profesjonalnie, miały cienkie ścianki, a niektóre również wzmacniającą glinę domieszkę grafitu. Głębokie doły z resztkami słupów dookoła pieca są, zdaniem badaczy, pozostałościami po zadaszeniu, w które wyposażony był warsztat.

Wprowadzenie koła garncarskiego to niejedyna innowacja, jaką przynieśli na nasze tereny Celtowie. – Celtowie pojawili się na terenach Polski około roku 400 p.n.e., przywędrowali z zachodu, gdzie mieściły się centra ich bogatej cywilizacji – mówi prof. Przemysław Urbańczyk z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. – U nas w tym czasie dominowały społeczeństwa o dość równomiernym statusie społecznym i materialnym. A Celtowie tworzyli już w tamtym czasie organizacje zhierarchizowane, rozwinięte gospodarczo i militarnie – mówi prof. Urbańczyk.

I mieli mnóstwo wynalazków, na widok których prostym chłopom z nadodrzańskich puszcz oczy wychodziły zapewne na wierzch. Nie tylko koło garncarskie, ale również warsztaty tkackie, rozwiniętą metalurgię, nowoczesne narzędzia żelazne i broń, bili monety srebrne, złote i elektronowe (stop złota i srebra z domieszkami), podkuwali konie znali gry i zabawy logiczne. Dowód na to, że Celtowie umieli nie tylko pracować, ale też bawić się, ukryty był również w Samborowicach. Tam archeolodzy z Uniwersytetu Wrocławskiego odnaleźli sześcienną kostkę do gry z poroża albo kości. Kostka miała wydłużony kształt i bez wątpienia była artefaktem służącym do rozrywki, bo miała na bokach oznaczenie odpowiadające cyfrom 5 i 6. To zaskoczyło badaczy, bo na większości takich kostek są również oznaczenia niższych liczb, ale być może ta akurat kostka służyła do nieznanej dzisiaj celtyckiej gry.

Dzięki Celtom na naszych ziemiach zaczęło rozwijać się hutnictwo – prof. Przemysław Urbańczyk

Obecność Celtów na ziemiach polskich zmieniła tutejszą ludność. Choć Celtowie osiedlili się tylko na południu, w rejonie dzisiejszego Dolnego Śląska, Małopolski i Podkarpacia, ich myśl technologiczna rozprzestrzeniła się także na inne rejony. – Dzięki Celtom na naszych ziemiach zaczęło rozwijać się hutnictwo, które na początku naszej ery rozwinęło się w wielkie hutnicze zagłębia w Górach Świętokrzyskich i na Mazowszu – mówi prof. Urbańczyk. Zaczęły też pojawiać się pierwsze społeczności wodzowskie, bardzo podobne do tych, które w tym czasie dominowały wśród Celtów.

Jednak pod koniec ostatniego stulecia przed naszą erą ten epizod celtycki w naszej części Europy powoli się kończy, a zaczynają pojawiać się coraz silniejsze wpływy rzymskie. I to rzymskim historykom zawdzięczamy jedyne historyczne wzmianki o celtyckich plemionach zamieszkujących teren należący dziś do Polski. W 10 roku p.n.e. słynny rzymski historyk Tacyt wspomina celtyckie plemię Kotynów, które zasiedliło dzisiejszą północną Słowację, ale również kotliny Sądecką i Żywiecką. Na początku naszej ery zostali jednak najechani przez plemiona z południa – Kwadów i Sarmatów, którzy zaczęli pobierać od Kotynów daninę. Więcej o losach Kotynów na ziemiach polskich Tacyt nie wspomina.

O innych Celtach także słuch zaginął. – Nie wiemy, co stało się z tymi ludźmi, nie wiemy nawet, czy etnicznie byli oni naprawdę Celtami, czy się za nich uważali, jakim językiem mówili. Nasza wiedza jest tak szczątkowa, bo ludzie ci, podobnie jak Celtowie z dzisiejszej Francji, byli niepiśmienni, w czym zresztą nie różnili się od innych mieszkańców Europy Północnej i Środkowej – mówi prof. Urbańczyk. Choć dzisiaj historycy przyjmują, że ludność ta przemieściła się na południe, to możliwe, że wielu zostało tutaj i wtopiło się w lokalną społeczność.

Lugiowie, którzy stali się Wandalami

Wpływ kultury celtyckiej jednak pozostał. Jak uważają historycy, podlegał mu wielki lud Lugiów zamieszkujący tereny na północ od tych zasiedlonych przez Celtów. Lugiowie opanowali górne dorzecza Odry i Wisły na przełomie er, a dziś naukowcy uważają, że nie był to lud etnicznie jednorodny, ale zapewne częściowo składał się z ludności miejscowej, częściowo napływowej. Wspomniani przez greckiego historyka i podróżnika Strabona mieli dzielić się na wiele mniejszych plemion, a na początku nowej ery zostają niejako wchłonięci przez nowe kultury germańskie.

Wtedy właśnie, w I w. n.e., nad Wisłą i Odrą pojawiają się Germanie. Na ziemiach polskich zaczynają wówczas rozwijać się dwie wielkie kultury, które dzisiaj historycy i archeolodzy nazywają kulturą przeworską i kulturą wielbarską od dwóch głównych stanowisk archeologicznych, na których znaleziono przedmioty niespotykane wcześniej i charakterystyczne dla tych kultur. – Kultura przeworska, która zdominowała obszary między Wisłą a Odrą, najczęściej utożsamiana jest z plemieniem Wandalów, a wielbarska, obejmująca tereny od wschodniego Pomorza po Lubelszczyznę, z plemionami Gotów i Gepidów – tłumaczy prof. Urbańczyk.

Jednak, zdaniem uczonego, nie zawsze słuszne jest stawianie znaku równości między kulturą materialną a etnicznością danej grupy. – Zapewne na nasze ziemie dotarły tylko elity tych plemion, a autochtoniczna ludność rolnicza trwała tu od wieków, bo przecież osiadłym rolnikom dużo trudniej niż bogatym elitom podjąć decyzję o migracji – mówi prof. Urbańczyk. – Zwłaszcza że w tamtych czasach Europa Środkowa była w 90 proc. porośnięta puszczą, skrawki ziemi rolnej z dużym trudem były wyrywane ogromnym lasom. Nikt by ich pochopnie nie porzucił – tłumaczy prof. Urbańczyk. Prawdopodobnie więc kultura przeworska nie była prostym importem z odległych krain, ale zupełnie nową jakością – mieszanką wcześniej istniejącej na tych terenach kultury łużyckiej oraz elementów napływowej kultury Wandalów.

W tym czasie ludność terenów polskich zaczyna na potęgę kuć przedmioty z żelaza, głównie narzędzia gospodarskie i rzemieślnicze. Naukowcy szacują, że 60-70 proc. wyrobów żelaznych kultury przeworskiej pochodzi z pieców hutniczych w Świętokrzyskiem. Charakterystyczna dla tej kultury jest również ręcznie lepiona ceramika kuchenna oraz naziemne domy budowane z drewnianych słupów, ze ścianami ze słomianej plecionki uszczelnionej gliną. Brzmi skromnie, ale były to wygodne domostwa o powierzchni kilkudziesięciu metrów kwadratowych. Choć ludzie najpewniej zamieszkiwali w nich razem z inwentarzem.

Na początku naszej ery ludziom nad Odrą i Wisłą żyło się spokojnie, dostatnio i… kosmopolitycznie. Jednocześnie bowiem ożywieniu uległy kontakty wszystkich ludów barbarzyńskich z Imperium Rzymskim. – Z tych czasów pochodzą tzw. importy, czyli przedmioty wykonane w krainach innych niż ziemie polskie. Na stanowiskach archeologicznych z tych czasów znajdujemy piękne ozdoby, zapinki, fibule [metalowe ozdoby, kształtem przypominające dzisiejsze agrafki – red.], monety, a oraz paciorki szklane pochodzące z południa Europy, licznie znajdowane w grobach na terenie Polski – opowiada prof. Urbańczyk. Towary nie tylko były sprowadzane do nas, ale także my mieliśmy coś do zaoferowania wielkiemu imperium. – Trafiało tam nasze żelazo oraz bałtycki bursztyn, bardzo ceniony przez Rzymian. Życiem tętnił wówczas cały szlak bursztynowy łączący północ z południem, a rzymscy historycy wspominają o wielkiej wyprawie, jaką cesarz Neron zorganizował nad Bałtyk właśnie po bursztyn – mówi prof. Urbańczyk.

Elity zajmujące nowe tereny musiały pokazać swoją potęgę i bogactwo. Stąd były im niezbędne piękne przedmioty sprowadzane z daleka. – To już nie tylko biżuteria czy paciorki z odległych stron, ale też przepiękne naczynia z brązu czy szkła. Takie elitarne wyroby dzisiaj znajdujemy na stanowiskach kultury wielbarskiej i przeworskiej, najczęściej w grobach, i z pewnością należały one do osób najbogatszych w rejonie, a nie do zwykłych mieszkańców Mazowsza czy Lubelszczyzny – podkreśla prof. Urbańczyk.

Nie ulega jednak wątpliwości, że przybysze, nawet jeśli byli nieliczni, wtopili się na kilkaset lat w nowe otoczenie i wynieśli zajmowane przez siebie tereny na zupełnie nowy poziom rozwoju. Goci i Gepidzi rozwinęli własne techniki wytwarzania pięknych ozdób z brązu, złota i srebra – bransolet żmijowatych, wisiorków i klamerek o wymyślnych kształtach, zdobionych zaawansowanymi na tamte czasy technikami. W ręce elit gockich i gepidzkich wpadł również szlak bursztynowy, więc to oni na długie dziesięciolecia zdominowali dalekosiężny handel z Rzymem.

Hunowie kontra Rzym

Naszych rejonów nie ominęła zawierucha wielkich wędrówek ludów w IV-V wieku naszej ery. – W roku 375 n.e. nad Morzem Czarnym pojawiają się Hunowie, azjatyccy koczownicy, którzy stamtąd rozpoczynają swój marsz na Europę i spychają ludy południowego wschodu kontynentu na zachód. Sami osiedlają się w Kotlinie Karpackiej, bo to było ostatnie w Europie miejsce ze stepami przypominające Hunom stepy azjatyckie – mówi prof. Urbańczyk.

Hunowie na sto lat zdominowali militarnie Europę Środkowo-Wschodnią. – Chociaż nigdy nie osiedlili się na naszych terenach, z pewnością tutaj bywali, o czym świadczą bardzo charakterystyczne pochówki i znaleziska – mówi prof. Urbańczyk. Na przykład w Jędrzychowicach na Dolnym Śląsku archeolodzy znaleźli grób z ofiarnym kotłem miedzianym oraz złotym diademem, w których lubowały się kobiety Hunów. Z kolei w Jakuszowicach koło Kazimierzy Wielkiej w Świętokrzyskiem archeolodzy zidentyfikowali bogaty, bez wątpienia huński kurhan grobowy z fragmentami okutego złotem łuku refleksyjnego (łuk, którym posługiwały się azjatyckie plemiona stepowe), złotych okuć uprzęży końskiej i długim mieczem. Jeden z najciekawszych pochówków Hunów na terenie Polski znajduje się w Przemęczanach, również w Górach Świętokrzyskich, gdzie znaleziono szkielet z charakterystycznie zdeformowaną czaszką, ślad po typowym zabiegu Hunów, którzy celowo wydłużali swoim niemowlętom czaszki najpewniej za pomocą bandażowania.

Można podejrzewać, że część mieszkańców naszych ziem brała udział w wyprawach łupieżczych Hunów, którzy cały czas atakowali granice Cesarstwa Rzymskiego. – W tym czasie na naszych ziemiach pojawia się sporo złotych monet i medalionów rzymskich ze wschodu Cesarstwa Rzymskiego, a tam często używano ich jako prezentów dla barbarzyńców – mówi prof. Urbańczyk.

W tym samym czasie zaczyna się też proces wyludniania terenów środkowej i wschodniej Europy. – Świadczy o tym coraz mniejszy procent pyłków zbóż na rzecz pyłków drzew w rdzeniach bagiennych z tego okresu, choć nie jest to jednoznaczne z tym, że ludzie wywędrowali. Mogli zwrócić się bardziej ku łowiectwu czy zbieractwu, bo w tym okresie zmienił się klimat, zwiększyły się opady, spadła średnia temperatura, to były niekorzystne warunki dla prostego i biednego rolnictwa tych rejonów – mówi prof. Urbańczyk.

Z większości ziem polskich odeszły na pewno tutejsze elity. Kultura przeworska przesunęła się na południe, na dzisiejszy Śląsk i do Małopolski, a wielbarska w kierunku Morza Czarnego. – Ciągłość kulturową zachowały w tym przełomowym czasie jedynie ziemie mazurskie, zamieszkane przez plemiona bałtyjskie, od zawsze odrębne od reszty plemion naszych ziem – mówi prof. Urbańczyk. Poza tym, kto mógł, uciekał na południe. Nad Wisłą czy Bugiem pozostała jedynie prosta, najmniej mobilna ludność rolnicza. W niepamięć odeszła sztuka toczenia naczyń na kole garncarskim, wytwarzania broni czy bogatych ozdób. Kulturowa zapaść trwała niemal 200 lat, ale to właśnie z niej w końcu wyłoniła się nowa, potężna siła – ludy słowiańskie, które zaczęły organizować się już nie w plemiona, ale prawdziwe państwa.