"Dziwni byli ci »Niemcy« na pozycjach przed nami (…)" – wspominał później Maciej Zajączkowski, oficer 1. Samodzielnej Kompanii Komandosów, który oglądał rzeczy poległych żołnierzy Wehrmachtu z polskimi nazwiskami. "(…) walczą dobrze, bez względu na to, jaki mundur noszą. Zaczynam rozumieć teraz, dlaczego tragicznym zrządzeniem losu w niektórych momentach walka była tak zacięta".

Listy przy zabitych lub jeńcach świadczyły, że pochodzili z Katowic, Pszczyny i Wisły. Pisane śląską gwarą, pełne były tęsknoty i troski o bliskich na froncie. W jednym ktoś dodał z humorem: "(…) bardzo nas rozfeselił tyn list, gdy przyszedł i czytom na kopercie Obergrenadier (…) nie umiesz po niemietzku, a dostoł żeś ta gwiazdka". W innym, nie bacząc na wojskową cenzurę, podpowiadano adresatowi, by oddał się do angielskiej niewoli i ocalił życie: "(…) najlepiej mają ci, co się dają zajonć, ale tylko do Engije (…) Jak będziesz miał przyleżytość, to daj się zabrać".

Podczas bitwy dochodziło czasem do starć twarzą w twarz Polaków w alianckich i niemieckich mundurach. Komandos Zenon Kaszubski, przedwojenny aplikant adwokacki z Poznania, zabił sztyletem żołnierza z formacji strzelców alpejskich. Ostrze utkwiło w karku wroga, który najpierw próbował go zastrzelić, po czym odbezpieczył granat. Kaszubski dostał odłamkami, ale przeżył. Po przeszukaniu zabitego okazało się, że to też poznaniak. Miał przy sobie list z przybitą pieczątką "Posen" na znaczku pocztowym. "(…) posyłam ci w tym liście opłatek jeden od rodziców, a drugi od siostrów" – pisał nadawca.

Kropidowski, Krawczyk, Jabloński, Truszczyński, Walecki – to nazwiska, jakie można zobaczyć na niemieckim cmentarzu wojennym opodal Monte Cassino. Leży tam ponad 20 tys. żołnierzy Wehrmachtu poległych podczas walk na linii Gustawa. Kilkuset pochodziło z części Polski anektowanej przez III Rzeszę. Musieli walczyć m.in. przeciw rodakom z 2. Korpusu Polskiego, których cmentarz znajduje się kilka kilometrów dalej.

Słynna bitwa trwała od stycznia do maja 1944 r. Kosztowała życie około 50 tys. alianckich żołnierzy, w tym ponad tysiąca Polaków.

"Jo Polok, jo Polok"

Żołnierze 2. Korpusu Polskiego ruszyli do ataku po północy 12 maja, by sześć dni później zdobyć opuszczone przez Niemców ruiny klasztoru – kluczową pozycję na linii Gustawa. Była to czwarta, ostatnia faza bitwy. Zmienionego w twierdzę masywu Monte Cassino broniły elitarne jednostki niemieckie – 1. Dywizja Spadochronowa i 5. Dywizja Górska. Walczono zażarcie o każdy skrawek ziemi. "Piechota, masakrowana przez artylerię niemiecką, przez moździerze i nebelwerfery [niemieckie wyrzutnie rakietowe – red.], zarzucona granatami, rozstrzeliwana z broni maszynowej i przez strzelców wyborowych ze wszystkich stron (...)" – relacjonował krwawe starcia podchorąży Tadeusz M. Czerkawski.

Na ufortyfikowanym grzbiecie górskim Widmo żołnierze 5. Kresowej Dywizji Piechoty toczyli bój z niemieckim pułkiem górskim, w którym służyli m.in. Ślązacy.

"Leżą w polskich, leżą w niemieckich mundurach. Młody Niemiec odrzucił konopiastą czuprynę i leży – zesztywniały na zawsze" – opisywał pobojowisko korespondent wojenny Melchior Wańkowicz w reportażu o Monte Cassino. Cytował też dwa listy znalezione przy zwłokach wehrmachtowców: – "Mein Geliebter Sohn Mój Kochany Synie, Siadam do stołu i hca Ci pary słów napisać (...)" – zaczyna się pierwszy list wysłany 7 maja z miejscowości Rydułtowy na Śląsku. "(…) Siegmondku dzisiej jest troszka cieplej i stromy [zbocza – przyp. Wańkowicza] siem poczynajom rozwijać trczesnie kwitnom kiebyś beł doma to beś siem cieszeł mój Synie kohany (…)" . W drugim liście, datowanym dwa dni wcześniej, siostra adresata informuje m.in. o śmierci ich brata na froncie wschodnim: "(…) Kochane Bracie te mi piszesz żeś już jest na froncie to wiesz sze to nima nic nowego jeno smutek bo tego Reimundka me straceli wruse (…)".

Zaciąg był powszechny – obojętnie, czy ktoś był polskiego, czy niemieckiego ducha – Alojzy Lysko

Po dwóch stronach frontu walczyli nieraz krewni i mieszkańcy tych samych okolic. Alojzy Lysko, pisarz i regionalista ze wsi Bojszowy na Śląsku, badał jej wojenne losy, w tym ojca wcielonego do Wehrmachtu. Na polskim cmentarzu pod Monte Cassino spoczywa jego wujek, na niemieckim wujek żony. Maria Czarnynoga z Bojszów dostała 1 listopada 1943 r. ostatni list od syna Wojciecha. Wysłał go z miasteczka Capriati, położonego kilkadziesiąt kilometrów od klasztoru benedyktynów. "Z pociągu, który odjechał z Hanoweru, zostało nos jeszcze sześciu. Reszta – wszyscy zabici. Amerykony biją w dzień i noc. Ziemia się trzęsie, wszystko się poli, nawet kamienie. Kryjemy się w dziurach wykutych w skale, a krew się na nos leje, jak woda z deszczu. Wszędzie darci, wołani, płacz. Mamo, żegnom się z Wami, bo jo już z tej wojny niy powróca. Już Wos nigdy niy zobaczo, ani moich Bojszów. Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus" – napisał 20-latek. Kilka tygodni później jego matka dostała zawiadomienie z wojska, że syn zaginął bez wieści.

Więcej szczęścia miał Jan Gazur, żołnierz Wehrmachtu, którego Wańkowicz uwiecznił w swojej książce. 18-latek ze Śląska Cieszyńskiego 17 maja 1944 r. przeszedł na polską stronę, dzień później biało-czerwona flaga załopotała na ruinach zdobytego klasztoru benedyktynów.

"Gdy przeciwuderzenie niemieckie kosztem naszych sześciu zabitych i dwu rannych granatami odparto – w stronę naszych stanowisk pędzi jak oszalały młodzik w niemieckim mundurze" – pisał Wańkowicz. "Żołnierze chwytają za broń. – Dyć, nie strzylejcie, jo Polok. Jo Polok. Ze Śląska Zaolziańskiego – woła, wpadłszy wreszcie między swoich, nie mogąc złapać tchu (…)".

Mieszkaniec Piosecznej został zmobilizowany do Wehrmachtu rok wcześniej. Jego ojciec podpisał volkslistę ze strachu o rodzinę, gdy inny syn trafił do obozu koncentracyjnego za krytyczne opinie o Niemcach. Nie znał niemieckiego, rozumiał tylko rozkazy, na co dzień w domu mówiono śląską gwarą. We Włoszech służył kilka miesięcy w jednostce strzelców górskich. Na Monte Cassino trafił w kwietniu 1944 r. Przypadkiem dowiedział się od niemieckiego oficera, że po drugiej stronie frontu walczą Polacy. Odtąd myślał, jak dostać się do niewoli. Obsługiwał karabin maszynowy w bunkrze, gdy rankiem 17 maja zaczął się aliancki ostrzał artyleryjski. Koledzy rzucili się do ucieczki, został sam. Poddał się, jak tylko usłyszał żołnierzy mówiących po polsku. Jeszcze w mundurze Wehrmachtu pomagał sanitariuszowi wynosić ciężko rannego Polaka spod ognia niemieckiej artylerii i broni maszynowej. Wkrótce potem zgłosił się do służby w 2. Korpusie Polskim. Po przesłuchaniu i przeszkoleniu trafił do 3. Dywizji Strzelców Karpackich, z którą dotarł aż do Bolonii.

Po latach tak wspominał wydarzenia na Monte Cassino: "Dotarliśmy do głównego punktu opatrunkowego, gdzie był również dowódca batalionu major Baczkowski. Kilku żołnierzy sięgnęło po broń na widok "Niemca" bez eskorty wśród własnych rannych. Więc ja, już po raz drugi, wołałem: "Nie strzylejcie, jo je Polok!". Otoczyli mnie i zaczęli pytać o życie w okupowanej Polsce, czym kto miał, tym mnie częstował, ktoś nawet wcisnął mi do ręki pieniądze". Przesłuchiwał go osobiście podpułkownik Jan Lachowicz, który trzy miesiące później objął dowództwo 2. Brygady Strzelców Karpackich. – "Najpierw spytał: 'Jesteście ranny?'. Odpowiedziałem 'Nie'. On na to: 'A wiecie, jak wyglądacie?'. Podano mi lusterko. Całą twarz miałem umazaną we krwi".

Żołnierze z volkslisty

Nie wiadomo, ilu dokładnie Polaków podczas całej wojny służyło w szeregach Wehrmachtu. Historycy szacują, że niemieckie mundury założyło od 400 do 500 tys. mieszkańców Śląska, Pomorza, Wielkopolski i innych terenów włączonych do III Rzeszy. Większość poborowych nie czuła się Niemcami, ale starała się dostosować do nowej sytuacji.

Pierwszy ograniczony pobór odbył się w marcu 1940 r. na podstawie policyjnego spisu, w którym deklarowano przynależność narodową (wcześniej w niemieckiej armii służyli już przedstawiciele mniejszości polskiej w Niemczech). Kto podał, że jest Niemcem, mógł trafić do wojska. W czasie sukcesów Wehrmachtu nie rodziło to większych obaw, wręcz przeciwnie, kusiło przygodą i życiem w okupowanych krajach. Nie brakowało też ochotników, którzy poczuli się częścią "rasy panów" i chcieli się wykazać przed nową niemiecką ojczyzną. Najbardziej zafascynowani Hitlerem i jego ideologią zgłaszali się do Waffen-SS.

Rok później na anektowanych terenach wprowadzono tzw. Niemiecką Listę Narodowościową (Deutsche Volksliste, DVL). Specjalne komisje wpisywały na nią mieszkańców, których podzielono na cztery grupy. W pierwszej i drugiej znaleźli się głównie przedstawiciele przedwojennej mniejszości niemieckiej w Polsce. Jako pełnoprawni obywatele III Rzeszy najpierw trafiali do armii. Kolejna – najliczniejsza grupa obejmowała ok. 2 mln osób, w tym Ślązaków, Mazurów, Kaszubów i polsko-niemieckie rodziny. Uznawani za Niemców trzeciej kategorii ("Wasserpolacken" – rozwodnieni Niemcy) otrzymywali obywatelstwo warunkowo na 10 lat i początkowo byli rzadko brani do służby wojskowej. Tak samo, jak osoby z czwartej – najniższej grupy volkslisty – którym odmawiano praw obywatelskich, traktując jako renegatów z powodu działalności np. w polskich organizacjach. Wraz z rosnącymi stratami na froncie niemieckie władze liberalizowały jednak kryteria poboru i mobilizowały kolejne roczniki mężczyzn z trzeciej, a nawet czwartej grupy, w tym byłych powstańców śląskich i jeńców z Wojska Polskiego.

"Zaciąg był powszechny – obojętnie, czy ktoś był polskiego, czy niemieckiego ducha" – pisze Alojzy Lysko.

Rząd na emigracji w Londynie i polskie państwo podziemne uznawały za bezprawne wpisywanie mieszkańców okupowanych terenów na volkslistę i pobór do wojska. Nie namawiały jednak do sprzeciwu, aby nie powodować represji. Odmowa groziła nie tylko wywłaszczeniem i deportacją, ale też aresztem i wysłaniem do obozu koncentracyjnego całej rodziny.

Wehrmacht szkolił polskich rekrutów wojskowo i na kursach niemieckiego. Wielu nie znało dobrze języka, w którym wydawano komendy. Zakazywano im prywatnych rozmów po polsku i śpiewania polskich piosenek, co i tak często się zdarzało. Wojsko miało kształtować prawdziwych Niemców. Dowództwo Wehrmachtu zalecało w wewnętrznych instrukcjach traktować tak samo wszystkich podkomendnych, nie używać obraźliwych określeń typu "Pollack" (Polaczek). W praktyce jednak "polscy" poborowi byli zwykle żołnierzami drugiej kategorii. Koszarowe szykany nieraz kończyły się bójkami z niemieckimi kolegami. Żołnierze z trzeciej grupy volkslisty podlegali szczególnej kontroli i politycznej indoktrynacji. Rozdzielano ich tak, by w żadnej jednostce nie stanowili większej grupy. Mogli awansować jedynie do stopnia Obergefreitera (starszego kaprala), rzadko służyli w elitarnych oddziałach spadochroniarzy, lotnictwie czy marynarce. Od 1943 r. Wehrmacht zalecał też wpisywać ostrzegawczo "Pole" w ich książeczki wojskowe, aby dowódcy jednostek wiedzieli, z kim mają do czynienia.

Kesselringowcy na froncie

Dezercje zdarzały się rzadko z obawy przed represjami. Im jednak większe klęski ponosili Niemcy, tym rosła liczba chętnych do przejścia na drugą stronę frontu. Zdecydowana większość wehrmachtowców, którzy zasilili polskie jednostki, została zwerbowana w alianckich obozach jenieckich. Wynajdywali ich specjalnie przeszkoleni polscy oficerowie. Chętni do służby w Wojsku Polskim, aby uniknąć szykan ze strony niemieckich jeńców, zgłaszali się, dopiero gdy mieli pewność, że od razu opuszczą obóz. Prócz nowych mundurów i broni, otrzymywali też nową tożsamość, która pozwalała im uniknąć kary śmierci za dezercję w razie dostania się do niemieckiej niewoli.

Pierwsza grupa byłych żołnierzy Wehrmachtu dołączyła w latach 1942-1943 do Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich w Afryce Północnej. Przybyli tam w szeregach niemieckiego Afrika Korps. Wybrano ich na podstawie ankiet wypełnionych przez jeńców dla Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Następnie zostali przeniesieni do obozu dla Włochów i tam dostali propozycję służby w polskim wojsku. Brano tylko ochotników. Kto nie chciał walczyć, mógł przeczekać wojnę w obozie. W sumie zgłosiło się blisko dwa tysiące jeńców, głównie Ślązaków.

Gen. Władysław Anders pamiętał o tym, gdy w styczniu 1944 r. spotkał się w Algierze z gen. Henrym M. Wilsonem, by omówić wysłanie 2. Korpusu na front włoski. Dowódca wojsk alianckich we Włoszech miał wątpliwości, czy polskie jednostki zdobędą w trakcie walk konieczne uzupełnienia.

"Uzupełnienia dla nas napłyną z frontu" – usłyszał od gen. Andersa. "Nie mamy za sobą kraju, który by mógł dawać rezerwy, ale wiemy, że wszyscy Polacy, zwłaszcza wcieleni przymusowo do armii niemieckiej, będą dążyli do naszych szeregów na pierwszą wieść, że wojsko polskie walczy na kontynencie".

Gen. Wilson nie dowierzał zapewnieniom, ale zgodził się na stworzenie odrębnych obozów dla Polaków – jeńców z Wehrmachtu, którzy zechcą wstąpić do armii Andersa. Dowódca 2. Korpusu nie mylił się w swoich przewidywaniach. Do 15 czerwca 1944 r. wykrwawione oddziały pod Monte Cassino zasiliło ok. 2,5 tys. byłych wehrmachtowców. Pół roku później już 14 tys. nosiło battledressy z naszywką "Poland". Do końca wojny w całych Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie służyło prawie 90 tys. ochotników z niemieckiej armii, czyli ponad jedna trzecia wszystkich żołnierzy (samych Górnoślązaków było ok. 50 tys.).

Koledzy z armii Andersa nazywali ich żartobliwie "kesselringowcami", od nazwiska dowódcy sił niemieckich we Włoszech – marszałka Alberta Kesselringa. Walczyli ramię w ramię do końca, słynęli z wielkiej wytrzymałości i dyscypliny. Porucznik Adam Majewski, lekarz 3. Batalionu 3. Dywizji Strzelców Karpackich, tak wspominał przypadkowe spotkanie z byłym żołnierzem Wehrmachtu podczas kampanii włoskiej: "(…) załatwiałem jedną sprawę w kancelarii, a tu wchodzi taki »kesselringowiec« z tupotem, wyciąga rękę do góry i krzyczy: »heil!«. Nie zdążył dodać »Hitler«, bo wszystka wiara w kancelarii jak nie ryknie śmiechem. Biedaczek zaczerwienił się jak panna. Stanął wyprężony jak struna i nie wiedział, co ma mówić, łzy miał w oczach. Nie miał więcej jak 19 lat. W końcu żal nam się go zrobiło. Kapitan do niego podszedł, poklepał go po plecach i powiedział: »Nie martw się, chłopie, to zejdzie z ciebie jak zła skóra z węża«".

Korzystałem m.in. z książek: Ryszard Kaczmarek, "Polacy w Wehrmachcie"; Kacper, Śledziński "Wyklęta armia. Odyseja armii Andersa"; Melchior Wańkowicz, "Monte Cassino"; Mirosław Derecki, "Na ścieżkach polskich komandosów". A także opracowań: Alojzy Lysko, "Losy Górnoślązaków przymusowo wcielonych do Wehrmachtu na podstawie listów, wspomnień i dokumentów", Biuletyn IPN, nr 6/7 (2004); Wojciech Zmyślony "W znienawidzonym mundurze. Losy Polaków przymusowo wcielonych do wojska niemieckiego w okresie II wojny światowej", www.wehrmacht-polacy.pl