Czym są problemowe zachowania seksualne dzieci? Istnieje lista wskazówek
5 min czytania
Katarzyna Kierzek
Dziecko to istota seksualna, ale na innym etapie rozwoju seksualności niż dorosły. Będzie zatem prezentowało inną gamę zachowań charakterystyczną dla swojego wieku. Foto: iStock / iStock
Każde zachowanie seksualne, które przejawia dziecko, może nam się wydawać problemowe – z powodu naszych własnych przekonań, stereotypów i społecznego tabu. Ale nie każde zachowanie takie w rzeczywistości jest. Aby adekwatnie reagować, dobrze jest odróżniać zachowania właściwe dla danego momentu w rozwoju seksualnym od tych, które są rozwojowo niewłaściwe.
Zachowania seksualne dzieci, zwłaszcza do 12. roku życia, to ten obszar rozwoju, który mocno związany jest z lękiem rodziców i dorosłych opiekunów oraz z ich przekonaniami na ten temat. Specjaliści, do których w związku z tymi zachowaniami przychodzą, także obarczeni są bagażem własnych doświadczeń z rozwoju i przekazów kulturowych dotyczących seksualności. Czym zatem są problemowe zachowania seksualne (PZS)? Niezależnie od definicji każde zachowanie, które przejawia dziecko w związku z tym rozwojem, może zostać uznane przez dorosłego za problemowe. Z powodu jego przekonań, stereotypów, mitów przekazywanych z pokolenia na pokolenie, społecznego tabu. Nie jesteśmy od nich wolni. Na szczęście wielu z nas ma też budujące i wspierające doświadczenia z tego obszaru.
Poszerzajmy swoją świadomość – czym jest rozwój seksualny dziecka i starajmy się go wspierać. Jednak dawajmy sobie przyzwolenie na różne odczucia wobec przejawów tego rozwoju (pytania, zachowania, zabawa, interakcja z innym dzieckiem, dorosłym). Przyglądajmy się im i analizujmy, skąd się biorą, jak wpływają na naszą gotowość do zareagowania i samą reakcję. Być może rozmawianie o ciele i seksualności bywa dla nas trudne i nieintuicyjne. Mamy do tego prawo. Oswajanie tych tematów wymaga czasu i prób. Pomocne może być to, że dzieci są bardzo wdzięcznymi odbiorcami. Traktują naturalnie to, co próbujemy im opowiedzieć.
Kiedy to norma
Rozwój seksualności zaczyna się od początku istnienia człowieka – a ten ma wiele definicji. Jedni uważają, że wyznacza go poród, inni uznają istnienie człowieka już w życiu płodowym. Bułgarscy i hiszpańscy badacze dostrzegli, że płody dotykają swoich miejsc intymnych, podobne obserwacje poczynił polski ginekolog i położnik dr Maciej Jędrzejko.
Dziecko to istota seksualna, ale na innym etapie rozwoju seksualności niż dorosły. Będzie zatem prezentowało inną gamę zachowań charakterystyczną dla swojego wieku. Trzeba tu zaznaczyć jednak, że badania naukowe wskazujące zbiór zachowań charakterystycznych dla danego wieku są już przestarzałe. Nie uwzględniają zachowań, które pojawiły się np. na skutek rozwoju nowych technologii.
(Konkretne przykłady zachowań charakterystycznych dla określonego wieku: 0-4, 5-9, 9-12, 13-18 zostały opracowane przez South Eastern Centre Against Sexual Assault and Family Violence (SECASA); można się z nimi zapoznać tutaj: www.secasa.org.au/wp-content/uploads/2020/10/age-appropriate-behaviour.pdf lub skorzystać z przykładów ze Standardów Edukacji Seksualnej WHO dostępnych w wersji polskojęzycznej w sieci).
Istnieje kilka wskazówek, które pomogą nam ustalić, kiedy dane zachowanie wynika z rozwoju, siedmiu z nich dostarcza Norma Seksuologiczna dla dzieci i młodzieży, przytaczana przez prof. Marię Beisert.
Jeśli zachowanie:
• jest typowe dla danego etapu rozwoju,
• nie przeszkadza w realizowaniu zadań charakterystycznych dla wieku dziecka,
• odbywa się w związku z wzajemną zgodą osób, które w danym zachowaniu uczestniczą,
• odbywa się pomiędzy dziećmi w zbliżonym wieku, w tej samej fazie rozwoju (różnica wieku około 2 lat),
• wynika z dążenia do odtworzenia przyjemnego doświadczenia lub ciekawości,
• nie narusza norm adekwatnych dla kultury, w której żyje dziecko,
• nie szkodzi zdrowiu,
to z dużym prawdopodobieństwem jest zachowaniem wynikającym z rozwoju. Jeśli odpowiedź na którąś z tych wskazówek brzmi "nie", to zachowanie staje się czymś, na co warto zwrócić uwagę i skonsultować ze specjalistą.
Przejawy seksualności dziecka to zawsze jest okazja do rozmowy i dostarczania mu wiedzy oraz umiejętności. Edukacja seksualna jest czymś więcej niż tylko przekazywaniem informacji dotyczących prokreacji, ciąży oraz zapobiegania chorobom przenoszonym drogą płciową. Pierwszą ważną zmianą w literaturze naukowej oraz zaleceniach WHO dotyczących edukacji i retoryki dorosłych jest przesunięcie – ze straszenia konsekwencjami na dostarczanie wiedzy i umiejętności, aby dzieci i nastolatkowie lepiej potrafili tym rozwojem zarządzać. Dzięki temu mogą podejmować więcej zachowań chroniących, bezpiecznych oraz zachowywać się w sposób odpowiedzialny w stosunku do samego siebie i innych osób.
Najlepiej, jeśli decydujemy się rozmawiać z dziećmi od małego, w najlepszym do tego okresie – pozbawionym uprzedzeń i wstydu. Dzięki temu od początku dzieci mogą rosnąć z wiedzą o ciele, zachodzących w nim zmianach, anatomicznym nazewnictwie, z umiejętnościami do tworzenia zdrowych relacji, rozpoznawania i komunikowania granic oraz emocji. Zostają wyposażone w umiejętności do zarządzania seksualnością, zamiast w lęk przed możliwymi konsekwencjami tego rozwoju.
Newsweek PsychologiaFoto: Newsweek
Kiedy zachowanie jest problemowe
Zachowania seksualne, które prezentują dzieci, nie zawsze łatwo sklasyfikować. Tu zachodzi druga ważna zmiana w literaturze naukowej i kulturze. Z mówienia o tym, co normalne i nienormatywne na dwóch przeciwległych biegunach, nastąpiło przesunięcie w kierunku umieszczania zachowań na kontinuum. Opracowano model kontinuum zachowań: typowych, niepokojących/ostrzegawczych, problemowych/szkodliwych oraz przemocowych. Model ten ułatwia rozumienie zachowań dzieci i młodzieży.
Problemowe zachowania seksualne to konstrukt naukowy. W 2006 r. grupa utworzona przez zarząd amerykańskiego Stowarzyszenia "Board of Directors of the Association for the Treatment of Sexual Abusers (ATSA)" zdefiniowała, że dzieci przejawiające PZS to: dzieci w wieku 12 lat i młodsze (w innych opracowaniach poniżej 18. roku życia), które inicjują zachowania związane z intymnymi częściami ciała (tj. genitaliami, odbytem, pośladkami lub piersiami).
Według badacza Chaffina te zachowania są rozwojowo niewłaściwe lub potencjalnie szkodliwe dla nich samych lub innych osób. Problemowe zachowania seksualne mogą obejmować aktywności, które są skoncentrowane na sobie (np. nadmierna/uporczywa masturbacja) lub angażują inne dzieci (pokazywanie lub oglądanie części intymnych, pieszczoty lub penetracja). Zachowania seksualne różnią się pod względem stopnia zgody lub przymusu. W ich wyniku istnieje ryzyko wyrządzenia krzywdy psychicznej lub fizycznej jednemu dziecku przez drugie.
Według badaczy takich jak Allen, Elkovitch, Kellogg, Latzman zachowania seksualne są postrzegane jako rozwojowo niewłaściwe, gdy:
• występują z większą częstotliwością lub w znacznie wcześniejszym wieku, niż byłoby to oczekiwane z punktu widzenia rozwoju lub kultury, w jakiej żyje dziecko,
• stają się dominującym przedmiotem zainteresowania dziecka i/lub
• powracają po interwencji/działaniach korygujących osoby dorosłej.
Na przykład: zamykanie małych dzieci z klas 1-3 w toaletach przez dzieci ze starszych klas, klepanie ich po pośladkach czy ściąganie spodni, majtek oraz grożenie im, by nikomu nie mówiły – spełnia kryteria PZS.
Zawsze patrzmy na dane zachowanie, osadzając je w kontekście. Inaczej będziemy reagować na zachowanie dziecka dotykającego miejsc intymnych w miejscu publicznym, a inaczej, kiedy dziecko przygląda się swoim genitaliom w lusterku w domu w łazience. Zachowania seksualne u dzieci i młodzieży mają charakter kontinuum i to, co dla jednego dziecka stanowi zachowanie ostrzegawcze, może być normą dla innego i w innym kontekście. W przypadku dzieci przejawiających ostrzegawcze/nietypowe, problemowe zachowania zawsze należy wykluczyć wykorzystanie seksualne.
Z problemowym zachowaniem seksualnym, zgodnym z definicją czy sklasyfikowanym tak ze względu na naszą ocenę zachowaniem seksualnym dziecka można udać się po pomoc do specjalisty, który udzieli wsparcia, by rozpoznać typowość zachowania, związek z rozwojem oraz jego funkcję. Do kogo się udać? Do psychologa, psychoterapeuty specjalizujących się w tym temacie, seksuologa, Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę i współpracujących z nią placówek w całej Polsce.
Według Lindberga oraz Chedalli i innych badaczy adekwatna edukacja seksualna dostarczana dzieciom w każdym wieku, czyli wiedza o ciele, jego zmianach, procesach z nim związanych, rozpoznawaniu i komunikowaniu granic, higienie emocji itd. – nie tylko nie przyspiesza, a wręcz opóźnia wiek inicjacji seksualnej, zmniejsza liczbę problemowych zachowań seksualnych, a przede wszystkim zwiększa liczbę bezpiecznych zachowań seksualnych, promuje dbanie o ciało i jego ochronę. Warto, byśmy o tym pamiętali.
